Οι επιχειρήσεις χρειάζεται να θέσουν τις άξιες και τις αρχές της ηθικής συμπεριφοράς και δεοντολογίας που πρέπει να υιοθετούν οι εργαζόμενοι. Ωστόσο, αυτό δεν είναι αρκετό. Eίναι απαραίτητο να τους εξοπλίσουν με τα κατάλληλα εφόδια, ώστε να λαμβάνουν τις σωστές αποφάσεις στα καθημερινά ηθικά διλήμματα που αντιμετωπίζουν, προκείμενου να μην κλιμακωθούν σε εταιρικά σκάνδαλα.

Το σκάνδαλο με τις αυξημένες εκπομπές ρύπων στα ντιζελοκίνητα αυτοκίνητα της VolksWagen πριν μερικά χρόνια, το μεγαλύτερο στα 80 χρόνια ιστορίας της γερμανικής αυτοκινητοβιομηχανίας, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα πώς οι λανθασμένες αποφάσεις (ή η ανοχή) δεκάδων εργαζομένων σε διαφορετικές βαθμίδες, διευθύνσεις και χώρες που δραστηριοποιείται ο οργανισμός, μπορούν να λειτουργήσουν σαν χιονοστιβάδα πλήττοντας δραματικά τη φήμη και τα οικονομικά αποτελέσματα της επιχείρησης. Ο αριθμός των CEOs που απολύθηκαν την τελευταία πενταετία για ηθικά παραπτώματα αυξήθηκε κατά 36%, με τρανταχτά παραδείγματα όπως ο CEO της Yahoo Scott Thompson ή ο CEO της United Airlines, Jeff Smisek. Ωστόσο, το πρόβλημα δεν μπορεί να «λυθεί» απλά με την εκτόπιση ανώτερων ηγετών.

Το ερώτημα που τίθεται δεν είναι τόσο γιατί εξακολουθούν να συμβαίνουν τέτοια σκάνδαλα, όσο πώς μπορούν να αποφευχθούν. Αυτό πραγματεύεται πρόσφατο άρθρο που δημοσιεύθηκε στο MIT Sloan Management Review («Building an Ethically Strong Organization», τεύχος Φθινοπώρου 2018), το οποίο βασίζεται σε έρευνα των Καθηγητών Catherine Bailey (King’s College London) και Amanda Shantz (Trinity College Dublin) σε δείγμα 1.319 εργαζομένων σε 5 μεγάλες επιχειρήσεις διαφορετικών κλάδων της αγοράς στην Μ. Βρετανία. Το ερώτημα γίνεται ακόμη πιο επιτακτικό στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή, όπου η λήψη αποφάσεων πρέπει να γίνεται πολύ γρήγορα προκειμένου οι επιχειρήσεις να προλάβουν τον ανταγωνισμό, λαμβάνοντας ταυτόχρονα υπόψη το αυστηρό κανονιστικό πλαίσιο προστασίας των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων πελατών και εργαζομένων.

Η έρευνα αποκαλύπτει ότι η επιχειρησιακή ηθική έχει αξία για τους περισσότερους εργαζόμενους, οι οποίοι επιδιώκουν να απασχολούνται σε επιχειρήσεις με αρχές και αξίες που ταυτίζονται με τις δικές τους. Σε γενικές γραμμές, οι «ηθικοί» εργοδότες προσελκύουν και «ηθικούς» εργαζομένους. Μάλιστα, αν υπάρχει απόκλιση ανάμεσα στις δικές τους ηθικές αρχές και στη συμπεριφορά της επιχείρησης, είναι πολύ πιθανό να παραιτηθούν. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ηθική, όπως και η αρετή, δεν είναι έμφυτη και δεν επιβάλλεται με τον φόβο. Με τη διαπαιδαγώγηση και τη συνεχή καθημερινή πράξη, ο άνθρωπος συνηθίζει να ζει ενάρετα και αποκτά τη δύναμη να αντιστέκεται σε εξωτερικούς πειρασμούς που τον προτρέπουν σε ανήθικες προτάσεις. Συνεπώς, η ηθική συμπεριφορά είναι προϊόν του νου, γίνεται συνειδητά και οικειοθελώς και διαμορφώνει το ήθος («Ηθικά Νικομάχεια»).

Η επιχειρηματική ηθική αποτελεί το σωρευτικό αποτέλεσμα της διαχείρισης ηθικών διλημμάτων που αντιμετωπίζουν οι εργαζόμενοι στα καθημερινά τους καθήκοντα. Με την πάροδο του χρόνου, η συνεχής κακοδιαχείριση τέτοιων μικρό-ζητημάτων μπορεί να κλιμακωθεί σε ένα σκάνδαλο μεγάλης κλίμακας.

Για τον σκοπό αυτό, οι ερευνήτριες εξετάζουν ποια είναι αυτά τα καθημερινά διλήμματα στα οποία σκοντάφτουν οι εργαζόμενοι, καθώς και πώς οι επιχειρήσεις μπορούν να τους προφυλάξουν και να διασφαλίσουν ότι θα πάρουν τις σωστές αποφάσεις.

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ
Όταν οι εργαζόμενοι δεν έχουν κοινή κατανόηση των γεγονότων που εκτυλίσσονται γύρω τους, δεν γνωρίζουν επίσημα τι αποτελεί ηθική ενέργεια για τον οργανισμό και ποιες είναι οι συνέπειες αν δεν λειτουργήσουν ανάλογα, τότε η επιχείρηση έχει δημιουργήσει για αυτούς μια «ηθικά αδύναμη συνθήκη». Ελλείψει σαφών, ισχυρών κανόνων ενός κώδικα ηθικής δεοντολογίας, ουσιαστικά αφήνονται ελεύθεροι να συμπεριφερθούν ιδιοσυγκρασιακά. Στην περίπτωση της VW, όπως αναφέρουν οι συντάκτες του άρθρου, διαμορφώθηκε σταδιακά μέσα στα χρόνια ένα ηθικά τρωτό περιβάλλον, καθώς οι αποφάσεις των ανωτέρων στελεχών έθεταν ως προτεραιότητα το μερίδιο αγοράς έναντι των νομικών και περιβαλλοντικών ζητημάτων. Ποια είναι όμως τα καθημερινά ηθικά διλήμματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι περισσότεροι εργαζόμενοι;

  • Τα αντικρουόμενα συμφέροντα των διαφορετικών stakeholders της επιχείρησης. Σε κάθε επιχείρηση υπάρχει ένα μεγάλο εύρος εμπλεκόμενων μερών που επηρεάζονται από τις αποφάσεις της: εργαζόμενοι, προμηθευτές, πελάτες, ανώτερα στελέχη, τοπική κοινωνία, ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, περιβάλλον. Μπορεί να υφίσταται μία ρητά διατυπωμένη πολιτική για την εξισορρόπηση των αναγκών και των συμφερόντων αυτών των διαφορετικών stakeholders, ωστόσο αυτή μπορεί να διαφέρει από την πραγματικότητα που βιώνουν οι εργαζόμενοι στην καθημερινότητά τους. Όταν στο πλαίσιο της έρευνας ζητήθηκε από τους υπαλλήλους και τους επικεφαλής των επιχειρήσεων να κατατάξουν τη βαρύτητα κάθε κατηγορίας stakeholders στη λήψη σημαντικών αποφάσεων, υπήρξε ελάχιστη συναίνεση. Ακόμη και μέσα στην ίδια την επιχείρηση, οι διευθύνσεις μπορεί να προτεραιοποιούν με διαφορετικό τρόπο τα συμφέροντα των stakeholders. Σε κάθε περίπτωση, κάθε φορά που ένα ηγέτης ή εργαζόμενος λαμβάνει μια απόφαση που άμεσα ή έμμεσα ευνοεί μια ομάδα έναντι κάποιας άλλης, περνάει στο ανθρώπινο δυναμικό ένα μήνυμα για το ποιες ανάγκες είναι διατεθειμένος ο οργανισμός να θυσιάσει έναντι των υπολοίπων.
  • Η αδυναμία να μιλήσουν ανοιχτά. Όταν γίνονται μάρτυρες μη ηθικής συμπεριφοράς από κάποιον συνάδελφο ή προϊστάμενο, οι εργαζόμενοι καλούνται να αποφασίσουν αν θα πρέπει να μιλήσουν ανοιχτά, να επιλέξουν σε ποιον πρέπει να απευθυνθούν και με ποιο τρόπο και κυρίως να συνυπολογίσουν αν θα υπάρξουν συνέπειες από αυτή την αποκάλυψη για τους ίδιους ή και για άλλα άτομα στην ομάδα τους και την εταιρεία. Μπορούν να αποσιωπήσουν το γεγονός, να μιλήσουν ιδιωτικά με τον υπεύθυνο, να επισημάνουν τη λανθασμένη συμπεριφορά μπροστά σε όλους, να αναφέρουν το περιστατικό στους ανωτέρους τους ή και ανώνυμα, αν υπάρχει η δυνατότητα ανώνυμης καταγγελίας μέσα στον οργανισμό. Αν επιλέξουν την πρώτη πιο ανώδυνη λύση της σιωπής -ακόμη και με τις καλύτερες προθέσεις- τότε επικοινωνούν ένα πολύ ηχηρό και επικίνδυνο μήνυμα για την κουλτούρα της εταιρείας.
  • Ηθική έναντι σκοπιμότητας. Μια πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι εργαζόμενοι στην καθημερινότητά τους είναι ότι συχνά η ηθική επιλογή σε ένα πρόβλημα δεν είναι και η πιο εύκολη ή η πιο κατάλληλη- κυρίως επειδή υπάρχει έλλειψη χρημάτων, χρόνου ή ανθρώπινου δυναμικού για την υλοποίηση της ηθικά ενδεδειγμένης λύσης.

ΒΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥΣ
Κανένας οργανισμός δεν μπορεί να αποφύγει τα παραπάνω διλήμματα, μπορεί όμως να τα διαχειριστεί. Η ανάλυση της έρευνας των Balley και Shantz καταλήγει σε 5 βήματα τα οποία μπορούν να βοηθήσουν τους ηγέτες να ενισχύσουν την επιχειρηματική ηθική, ώστε οι εργαζόμενοι να είναι καλύτερα εξοπλισμένοι για να κάνουν τις σωστές επιλογές καθημερινά.

    1. Αναγνώριση της ηθικής ασάφειας. Πολλές επιχειρήσεις δεν αναγνωρίζουν, ή αποφεύγουν να συζητήσουν, δεοντολογικά δύσκολες καταστάσεις που αντιμετωπίζουν οι μάνατζερ και οι ομάδες τους. Αυτό υποχρεώνει τους τελευταίους να εσωτερικεύσουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων-με όλες τους κινδύνους που αυτό κρύβει. Αντίθετα, στις επιχειρήσεις με κουλτούρα διαφάνειας, οι εργαζόμενοι νιώθουν ελεύθεροι να συζητήσουν τις αξίες και τη βασική λογική πίσω από τις αποφάσεις που καλούνται να λάβουν και δεν φοβούνται να ζητήσουν σχετικές διευκρινίσεις από τους ανωτέρους τους.
    2. Αποσαφήνιση των δεοντολογικών συμβιβασμών. Ένα εξαιρετικά κρίσιμο βήμα για την ενίσχυση της επιχειρηματικής ηθικής είναι να αποσαφηνίσει η επιχείρηση στους εργαζομένους πώς πρέπει να εξισορροπούν τις ανάγκες των διαφορετικών κατηγοριών stakeholders. Οι περισσότερες αποφάσεις επηρεάζουν πιο πολλές από μία κατηγορίες εμπλεκομένων μερών και πολύ συχνά δεν είναι δυνατόν να ικανοποιηθούν εξίσου όλα τα μέρη. Όταν οι εργαζόμενοι δεν γνωρίζουν πώς πρέπει να διαχειριστούν αυτή την ένταση, δημιουργείται χώρος για αντιδεοντολογικές αποφάσεις. Και έχει σημασία να το βλέπουν στην πράξη, όχι μόνο στα λόγια. Αν για παράδειγμα μία επιχείρηση λιανικής ακολουθεί ένα πελατοκεντρικό μοντέλο λειτουργίας, ωστόσο η επίτευξη των άμεσων στόχων πωλήσεων προέχει από την ικανοποίηση των αναγκών των πελατών, τότε το μήνυμα που περνάει στους εργαζομένους της είναι ότι τα KPIs είναι αυτά που έχουν τον πρωτεύοντα ρόλο κατά τη λήψη αποφάσεων.
    3. Παραδειγματισμός από την ηγετική ομάδα. Οι εργαζόμενοι παρατηρούν πώς χειρίζονται οι ηγέτες τους στην πράξη τα ηθικά διλήμματα και με τον τρόπο αυτό συμπεραίνουν τις πραγματικές προτεραιότητες της επιχείρησης. Αν η ηγετική ομάδα στέλνει διφορούμενα μηνύματα, οι mid-level managers έχουν το περιθώριο να λειτουργήσουν κατά το δοκούν. Η έρευνα διαπίστωσε ότι η δεοντολογική συμπεριφορά των middle managers μπορεί να αντισταθμίσει σε μεγάλο βαθμό τα αμφίσημα μηνύματα της ηγεσίας. Ωστόσο, είναι πολύ πιο αξιόπιστη και αποτελεσματική προσέγγιση να ορίζεται το επιθυμητό παράδειγμα συμπεριφοράς από την κορυφή.
    4. Ενσωμάτωση της δεοντολογίας στις εταιρικές πολιτικές και διαδικασίες. Προφανώς δεν επαρκούν οι εταιρικές πολιτικές και τα προγράμματα ηθικής δεοντολογίας, ωστόσο είναι απαραίτητα, καθώς βοηθούν το ανθρώπινο δυναμικό να κατανοήσει γιατί πρέπει να συμπεριφέρεται και να αποφασίζει με ένα συγκεκριμένο τρόπο, αλλά και ποιες είναι οι συνέπειες αν δεν το κάνει.
    5. Υποστήριξη του τρόπου διαχείρισης των ηθικών παραβιάσεων. Κάποιες ηθικές παραβιάσεις αναπόφευκτα θα προκύψουν-από ανθρώπινο λάθος, αμέλεια ή σκοπιμότητα. Οι δεοντολογικά ισχυροί οργανισμοί ορίζουν ρητά τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να τις αντιμετωπίζει το ανθρώπινο δυναμικό όταν συμβαίνουν. Έτσι, ενθαρρύνουν την αναφορά του προβλήματος και την αμφισβήτηση αποφάσεων και ενεργειών που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο εργαζομένους, πελάτες ή άλλους σημαντικούς stakeholders.